Henk Lutjeharms, meester in het vak die oude technieken nieuw leven inblaast

In de ban van hout

Met een dominee als vader en een onderwijzeres als moeder stond een carrière als schrijnwerker niet in de sterren geschreven, maar toch is Henk Lutjeharms al van jongs af aan verknocht aan hout. “Meer dan een schaaf en wat aardappelkistjes had ik niet, maar in mijn tienerjaren wilde ik al meubelmaker worden en ik wist ook dat ik voor mijn 35^e een eigen zaak wilde opstarten. Mijn eigen ding kunnen doen, was altijd al belangrijk voor mij.”

Hij koos een wat minder traditionele route om zijn doel te bereiken. “Naar de beroepsschool ging ik niet omdat het niveau toen al ondermaats was. Ik volgde Grieks-Latijn en later theologie, tot ik daar niet meer in geloofde waarna ik psychologie-pedagogie studeerde. Na mijn studies werkte ik een aantal jaar als opbouwwerker in een centrum voor vreemdelingen tot ik in 1982 Lutjeharms oprichtte.” Hij vervolledigde alsnog een opleiding tot schrijnwerker, maar vooral om als geregistreerd aannemer onder een gunstiger btw-tarief te vallen.

“Mijn kennis is vooral het resultaat van zelfstudie”, vertelt Henk terwijl hij naar de boekenkast vol indrukwekkende oude handboeken kijkt. Je zou hem een conservator van de stiel kunnen noemen. Hij haalt zijn lievelingshandboek uit de kast: L’art du Menuisier van J.A. Roubo. Een klepper van formaat vol prachtige schetsen en uitgebreide beschrijvingen van traditionele technieken. “Je moet wel goed zijn in taal want het is in het Oudfrans geschreven.” Henk blijft erop terugvallen: “Toen ik voor de restauratie van een treillage (geometrisch patroon met houten latjes, n.v.d.r.) met fijn beeldhouwwerk de techniek in mijn vingers wilde krijgen, heb ik opnieuw een honderdtal pagina’s uit dit boek gelezen. Je kunt zoiets vandaag met een computergestuurde laser uitvoeren, maar dan krijg je een vlak en monotoon geheel. Wij doen het met de hand wat een levend resultaat vol reliëf oplevert.”

Alles wat collega’s weigerden

Lutjeharms is vandaag in de eerste plaats gespecialiseerd in het restaureren en kopiëren van oud schrijnwerk, zoals ramen, voordeuren, erkers, dakgoten, poorten, vitrines en lambriseringen. Oude meubels weten ze eveneens vakkundig te restaureren. Die niche ontstond op organische wijze.

“Wanneer mensen me in de beginjaren vroegen wat voor werk ik deed, antwoordde ik: 'alles wat mijn collega’s weigeren'. Ik heb ook gyprocwanden geplaatst toen ik het geld nodig had. In de jaren 80 herstelde ik veel stukken en meubels voor antiquairs. Ik repareerde ook ramen en deuren en naarmate antiek minder in trek raakte, legde ik me daar steeds meer op toe. Helaas is ook dat in onbruik geraakt. Wanneer je voor het vervangen van je oude ramen wel een premie krijgt en voor het herstellen niet is de rekening snel gemaakt. Alleen bij geklasseerde gebouwen worden nog premies toegekend voor onderhoud en restauratie, maar voor de doorsnee burger is het niet meer betaalbaar. Jammer, want ik voelde me altijd heel nuttig wanneer ik op die manier een bijdrage kon leveren aan iemands levenskwaliteit.”

Het gelukkigst werd hij van opdrachten waar beeldhouwwerk bij kwam kijken. Hij denkt met plezier terug aan de biechtstoel in de Kerk van Itterbeek, die hij in het begin van zijn carrière in ere mocht herstellen. “Het grootste deel ervan was vernietigd. Ik werkte acht maanden aan het kerkmeubel en maakte onder andere nieuwe engelenkopjes en een oog van God dat van bovenaf de hele kerk overschouwt.”

Goestendoener

“Ik deed eigenlijk altijd waar ik zelf zin in had. Er werd me vaak gevraagd waarom ik geen mensen in dienst nam. Er was toch werk genoeg? Ik wilde dat niet, ik wilde zelf in het atelier werken in plaats van me te moeten bezighouden met administratie. Doen wat ik wilde, kon ik alleen door bewust klein te blijven. Ik hou van afwisseling. Hoe uitdagender het project, hoe liever ik het had. Als je met mensen werkt, kan je die veelzijdigheid niet aan en moet je keuzes maken. Ik wilde voldoende verdienen om mijn gezin te onderhouden en goed te kunnen leven, maar winst is nooit mijn drijfveer geweest. Rijk moest ik er niet van worden.”

Henk liet zich begin deze eeuw wel verleiden tot het maken van een website. “Ik ben die doortastende vertegenwoordiger nog steeds dankbaar. Tot dan zorgde mond-tot-mondreclame ervoor dat onze bekendheid gestaag groeide, maar dankzij de website nam ons bereik fors toe en raakten we doorheen het hele land gekend.” In het vak stappen omdat je het graag doet en niet om er snel rijk mee te worden, zou ook vandaag de grootste beweegreden moeten zijn. “Je mag geen al te romantisch beeld van de stiel hebben. Soms werken we in regen en wind en het is fysiek zwaar, maar de voldoening die het geeft, is onbetaalbaar.”

Ambachtsman in hart en nieren

Henk Lutjeharms is een van de weinige schrijnwerkers die de traditionele technieken nog beheerst. Ze langzaamaan zien verdwijnen, is moeilijk. “Vandaag leert een schrijnwerker met computergestuurde machines werken en eventueel ook programmeren, maar doordat hij de handelingen niet meer zelf leert uitvoeren, heeft hij te weinig inzicht in het geheel. In een niche zoals de onze blijft handwerk enorm belangrijk, zeker in de afwerkingsfase.”

Bij een keukenbouwer die alles volautomatisch maakt, is dat minder het geval, maar ook dat vindt Henk geen positieve evolutie. “Je bent veel meer beperkt in wat je maakt. Je kunt dan wel heel flexibel zijn wat de hoogte, breedte en diepte van je kasten betreft, maar kun je dat nog echt maatwerk noemen? Dat specifieke wensen van een klant vaak niet meer uitgevoerd kunnen worden, vind ik een verarming van de stiel.” Henk maakt ook heel graag trappen en daar komt geen software aan te pas. “Een trap teken ik nog altijd op ware grote. Een computer kan goed rekenen, maar hij kan niet inschatten of de trap ook mooi en goed beloopbaar zal zijn.”

Deze Brusselse etalage werd recent in ere hersteld

© Henk Lutjeharms - Deze Brusselse etalage werd recent in ere hersteld

Eigen renovatieproject

In 2011 verhuisde Lutjeharms van Groot-Bijgaarden naar Lembeek, na een lange zoektocht naar een groot en betaalbaar atelier. De nieuwe locatie ligt op een boogscheut van de deur van Henks zoon Diederik, die in 2006 mee in de zaak stapte. Wat toen een bouwval was, is vandaag een prachtig atelier. “Het stond al lang te koop omdat niemand de renovatie aandurfde, maar mij jaagt zoiets geen schrik aan.” Het was toch een lang en bij momenten moeizaam proces, maar nu ook het kantoor helemaal klaar is, keert de rust terug. Hoe kan het ook anders in een bureau waar de kachel brandt, de honden snurken en grote ramen een prachtig uitzicht op de omringende natuur bieden. Beide heren werkten een hele tijd samen in de zaak tot Diederik het in 2019 officieel overnam. “Ik bemoei me niet teveel hé?”, werpt Henk Diederik lachend toe. “Niet meer”, brengt die in, “maar we hebben wel een lange overgangsfase achter de rug.” “We zitten op dezelfde lijn wat de manier van werken betreft, maar we hebben een andere bedrijfsvisie”, vertelt Henk. “En we zijn beiden even koppig. Soms botst het dan, maar gelukkig blijven we nooit lang boos op elkaar.”

Het atelier spreekt tot de verbeelding, met traditionele machines aan de ene kant van een scheidingswand naar de stijl van Mondriaan en manuele werkbanken aan de andere kant. Zowel in het atelier als buiten staat en ligt er een uitgebreide voorraad massief hout in alle vormen, lengtes en diktes. “We kopen stammen en drogen het hout zelf. De droogtijden variëren van twee tot acht of zelfs negen jaar. Droogovens zijn uit den boze. Het gaat sneller, maar dan boet je ook aan kwaliteit in. Uit elke stam laat ik planken van verschillende diktes zagen, op basis van de tekeningen in het hout.” Daarnaast is er ook een indrukwekkende voorraad glas, inclusief glas in lood en geblazen glas, en oude schroeven, sloten, scharnieren en klinken die een leven lang zorgvuldig werden verzameld en vandaag in veel gevallen niet meer in de handel te vinden zijn. Kortom alles wat je nodig hebt om oud schrijnwerk in ere te herstellen, is hier binnen handbereik.

Opvolging verzekerd?

Henk kan op beide oren slapen: Lutjeharms is opnieuw in vakbekwame handen. Of dat voor de rest van de sector geldt, is nog maar de vraag. “De kwaliteit van het onderwijs blijft voor mij een groot pijnpunt. Het zorgt ervoor dat de doorstroming naar het vak ondermaats is. Men heeft zo lang neergekeken op handenarbeid dat houtbewerking dé richting werd voor wie niet kon of wilde studeren.” Hij zag zichzelf niet in het onderwijs, maar door steeds met leerjongens en -meisjes te werken, kon hij voor een aantal jongeren toch het verschil maken.

“Ik herinner me nog een jongen die me na afloop van het leercontract vertelde dat hij toch geen schrijnwerker wilde worden – want dan moet je teveel schuren – maar dat hij wel had leren nadenken. Dat is het mooiste compliment dat je kunt krijgen.”

Het gebrek aan vakkennis zou de sector de komende jaren wel eens zuur kunnen opbreken. Nu de bouwsector moet verduurzamen, wordt het renovatiebeleid opnieuw tegen het licht gehouden. “In Brussel mogen voordeuren nog amper vervangen worden. Het gaat de goede kant op, alleen zijn er nu te weinig vakmannen die dergelijke renovaties en restauraties tot een goed einde kunnen brengen. Dat zie ik niet snel verbeteren.”

Lutjeharms blijft zijn steentje bijdragen aan de verspreiding van de nodige kennis. “Door Corona staat het on hold, maar we werken regelmatig samen met de Brusselse Erfgoedklassen. Lutjeharms bestaat dit jaar 40 jaar en dat willen we onder andere vieren met de opening van een eigen museum met traditionele machines en gereedschappen. Niet alleen om naar te kijken, de machines zullen werken zodat je kunt ervaren hoe het maakproces precies in zijn werk gaat.”

Benieuwd? In het najaar van 2022 opent het museum zijn deuren.